Một bậc thầy sinh ngữ vừa đi

* Nhà văn Tô Hoài - Những chuyện xưa chưa kể...

Ông được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học - Nghệ thuật đợt 1 - 1996 cho các tác phẩm: Xóm giếng, Nhà nghèo, O chuột, Dế mèn phiêu lưu ký, Núi Cứu quốc, Truyện Tây Bắc, Mười năm, Xuống làng, V?? tỉnh, Tào lường, Họ Giàng ở Phìn Sa, Miền Tây, Vợ chồng A Phủ, Tuổi trẻ Hoàng Văn Thụ.

Tác phẩm lớn cuối cùng của ông là tiểu thuyết Ba người khác.

Sinh ngày 27-9-1920, Tô Hoài đã sống trải cuộc đời dài gần trọn một thế kỷ.

Thật đáng xem là kỳ lạ: một nhà văn có phong cách, ngôn ngữ và chuyện đời thuộc vào hàng độc đáo bậc nhất của nền văn học Việt Nam hiện đại, được sinh ra vào thập niên thứ hai của thế kỷ trước, nay lại cáo biệt cõi đời cũng vào kỳ ???y c???a thế kỷ này. Kỳ lạ, bởi ông sinh trưởng vào thời tiếng Việt quốc ngữ trong văn chương đi vào bước ngoặt tiến hóa nhảy vọt với cây bút lớn Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu; và nay ông ra đi trong lúc tiếng Việt văn học đang trải nghiệm một biến đổi hiểm nghèo dẫn đến sự tương thích với tính nhị phân đơn điệu của ngôn ngữ máy tính.

Tiếng Việt trong văn chương của Tô Hoài đáng được gọi như là sinh ngữ - một ngôn ngữ sống động ở mức độ nắm bắt và biểu đạt trọn vẹn sức sống của những cảnh những người, những sự việc và thần thái của mỗi vùng hiện thực mà ông đưa vào văn học của mình.

Các sáng tác trong mười năm lại đây của Tô Hoài luôn cho thấy phẩm chất đặc biệt đó. Ngôn từ của ông trong hồi ký từ “Chiều chiều” cho đến “Giấc mơ ông thợ dìu”, trong truyện ngắn và trong tiểu thuyết cho đến “Ba người khác” đều không ngừng gây kinh ngạc cho người thưởng thức bởi ngôn từ đó sống động một cách hoàn toàn đặc trưng “giọng” Tô Hoài, không xu thời theo văn phong được gọi là “hiện đại”, lại luôn tỏa ra cái ánh sáng cốt cách của lời ăn tiếng nói người Việt cùng một sức mạnh minh triết.

Người đọc hoàn toàn có thể đắm vào thưởng thức những câu chuyện, bao giờ cũng độc đáo, của ông. Hoặc hoàn toàn chỉ thưởng thức các ý tứ sắc bén, hài hước, thâm trầm luôn luôn bất ngờ và có sức mạnh răn dạy của ông. Nhưng đừng quên Tô Hoài đã làm ra tất cả những hiệu quả ấy chỉ bằng ngôn từ và cú pháp đặc sắc, chỉ ông mới có; bằng một từ vựng tiếng Việt mà khi ông dùng đến ta mới thấy ngỡ ngàng sao ta chẳng biết, hay đã quên; bằng một lối hành văn chính xác như những đường dao giải phẫu trên tinh thần và tình cảm – vạch ra những thâm căn, những động cơ, những tư tưởng sâu kín - mà đôi khi chỉ qua vài câu đối thoại.

Văn chương của Tô Hoài thực sự là một gia sản học thuật về văn hóa Việt mà tiếng Việt qua ngần ấy thế hệ đã hun đúc vào ông.

Ngôn ngữ ấy và văn chương ấy đã từ lâu về sống với cuộc sống đương thời của người Việt mà Tô Hoài không cần phải chăm bẵm cho chúng nữa. Chúng đã có cuộc sống riêng và vẫn không ngừng làm được cái bổn phận căn bản của ngôn từ và văn chương: chúng sản sinh các ý nghĩa cho những ai thưởng thức.